Stosowanie przymusu bezpośredniego wobec osób z zaburzeniami psychicznymi przy wykonywaniu czynności przewidzianych w ustawie z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (t.j. Dz. U. z 2024 r., poz. 917, dalej zwanej: „ustawą”) jest możliwe tylko kiedy upoważnia do tego ustawa albo osoby te:
1) dopuszczają się zamachu przeciwko:
a) życiu lub zdrowiu własnemu lub innej osoby lub
b) bezpieczeństwu powszechnemu, lub
2) w sposób gwałtowny niszczą lub uszkadzają przedmioty znajdujące się w ich otoczeniu, lub
3) poważnie zakłócają lub uniemożliwiają funkcjonowanie zakładu leczniczego udzielającego świadczenia zdrowotnego w zakresie psychiatrycznej opieki zdrowotnej, innego zakładu leczniczego lub jednostki organizacyjnej pomocy społecznej (art. 18 ust. 1 ustawy).

Co ważne, w wymienionych powyżej sytuacjach istnieje możliwość, a nie nakaz zastosowania środka przymusu bezpośredniego, a każdy przypadek należy rozpatrywać indywidualnie.

W art. 3 pkt 6 ustawy ustawodawca wskazuje następujące środki przymusu bezpośredniego:
a) przytrzymanie – doraźne, krótkotrwałe unieruchomienie osoby z użyciem siły fizycznej,
b) przymusowe zastosowanie leków – doraźne lub przewidziane w planie postępowania leczniczego wprowadzenie leków do organizmu osoby – bez jej zgody,
c) unieruchomienie – obezwładnienie osoby z użyciem pasów, uchwytów, prześcieradeł lub kaftana bezpieczeństwa,
d) izolację – umieszczenie osoby, pojedynczo, w zamkniętym i odpowiednio przystosowanym pomieszczeniu.

Zastosowanie przymusu bezpośredniego wobec osoby z zaburzeniami psychicznymi:
– dopuszczającej się zamachu przeciwko życiu lub zdrowiu własnemu lub innej osoby lub bezpieczeństwu powszechnemu lub w sposób gwałtowny niszczącej lub uszkadzającej przedmioty znajdujące się w jej otoczeniu polega na przytrzymaniu, przymusowym podaniu leków, unieruchomieniu lub izolacji;
– poważnie zakłócającej lub uniemożliwiającej funkcjonowanie zakładu leczniczego udzielającego świadczenia zdrowotnego w zakresie psychiatrycznej opieki zdrowotnej, innego zakładu leczniczego lub jednostki organizacyjnej pomocy społecznej polega na przytrzymaniu lub przymusowym podaniu leków;
– dopuszczającej się zamachu przeciwko życiu lub zdrowiu własnemu lub innej osoby lub bezpieczeństwu powszechnemu lub w sposób gwałtowny niszczącej lub uszkadzającej przedmioty znajdujące się w jej otoczeniu w sytuacji, o której mowa w art. 18 ust. 5 ustawy polega na przytrzymaniu, przymusowym podaniu leków, unieruchomieniu lub unieruchomieniu.

Zgodnie z art. 18a ust. 1 ustawy zastosowanie przymusu bezpośredniego może nastąpić z użyciem więcej niż jednego środka spośród wymienionych w art. 3 pkt 6.

Z kolei osobą z zaburzeniami psychicznymi w rozumieniu ustawy jest osoba:
a) chora psychicznie (wykazująca zaburzenia psychotyczne),
b) upośledzona umysłowo,
c) wykazująca inne zakłócenia czynności psychicznych, które zgodnie ze stanem wiedzy medycznej zaliczane są do zaburzeń psychicznych, a osoba ta wymaga świadczeń zdrowotnych lub innych form pomocy i opieki niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym lub społecznym (art. 3 pkt 1 ustawy).

Przepisami, które upoważniają do stosowania przymusu bezpośredniego są m.in. art. 21 ust. 1 i 3, art. 30 ust. 4, art. 34, art. 40 ust. 3 i art. 46a ustawy.

Należy podkreślić, że decyzję o zastosowaniu przymusu bezpośredniego podejmuje lekarz, określając rodzaj środka przymusu i nadzorując osobiście jego wykonanie. W przypadkach wskazanych w ustawie decyzję może podjąć pielęgniarka, która zobowiązana jest do niezwłocznego powiadomienia o tym fakcie lekarza.

Przed zastosowaniem przymusu bezpośredniego należy uprzedzić osobę, w stosunku do której ma on zostać zastosowany, chyba, że nie jest ona zdolna do zrozumienia przekazywanych jej informacji z uwagi na swój stan. Przyczyna odstąpienia od uprzedzenia tej osoby o możliwości zastosowania przymusu bezpośredniego wymaga odnotowania w dokumentacji medycznej.
Przy wyborze środka przymusu należy wybierać środek możliwie dla tej osoby najmniej uciążliwy, a przy stosowaniu przymusu należy zachować szczególną ostrożność i dbałość o dobro tej osoby (art. 18 ust. 2a i 8 ustawy).

Należy pamiętać, że zastosowanie każdego rodzaju środka przymusu bezpośredniego podlega odnotowaniu w indywidualnej i zbiorczej dokumentacji medycznej (art. 18c ust. 1 ustawy).

W każdym przypadku zasadność zastosowania przymusu bezpośredniego podlega stosownej ocenie.